Guciów - grodzisko - kolejna próba rekonstrukcji układu roztoczańskiego kolosa

Grodzisko w Guciowie to jeden z największych obiektów tego typu na terenie Polski, o powierzchni szacowanej przez różnych badaczy na 9-20 ha. Na podstawie ceramiki pozyskanej z wałów datowane jest na X i XI w., jakikolwiek jednak brak wzmianek źródłowych przy tak dużym jego rozmiarze sugerować może bardziej okres plemienny. 

Badania wykopaliskowe, w trakcie których wykopami sondażowymi objęto dwa wały grodziska, w latach 1971-1972 przeprowadziła H. Zoll-Adamikowa (Zakład Archeologii Małopolski IHKM PAN w Krakowie). W związku z tymi badaniami plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska wykonał w 1972 r. J. Fellmann. W ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski H. Wróbel przeprowadziła w 1983 r. na nim badania powierzchniowe. W końcu lat 90-tych grodzisko badał też H. Maruszczak.

Założenie ulokowano na jednym z wyniesień większej wysoczyzny górującej nad doliną Wieprza i wsią Guciów. Najbardziej urwiste zbocza wzgórza opadają ku zachodowi i południowemu zachodowi, dość strome są też w części północno-zachodniej, gdzie umocnienia w terenie najlepiej widoczne, i wschodniej, opadającej ku głębokiemu parowowi. Najłagodniejsze są na północnym wschodzie, na zboczu schodzącym ku wsi oraz na południowym wschodzie, gdzie wzgórze to łagodnie łączy się z resztą wysoczyzny.

Widok na wzgórze od strony wsi

Grodzisko w centrum oraz jego okolice. Obraz uzyskany w NMT na podkładzie zdjęcia satelitarnego, www.geoportal.gov.pl

Wysoczyzna wraz z położonym na niej grodziskiem 

1) od strony doliny Wieprza i wsi Guciów,

2) od północnego zachodu

i 3) zachodu, gdzie zbocze jest najbardziej strome.

 Grafiki opracowane w 3D na geoportalu przez autora.

Plan sytuacyjno-wysokościowy grodziska wykonany przez Fellmanna w związku z badaniami archeologicznymi H. Zoll-Adamikowej w 1972 r.: 1 - wał dobrze zachowany; 2 - wał domniemany; 3 - obszar zalesiony; 4 - odkrywki archeologiczne; 5 - oś siatki arowej.
Plan ten nie ukazuje wszystkich zachowanych dotąd partii wałów, także w obrazowanym przezeń obszarze. Nie znalazłem też raczej potwierdzenia dla wału przedstawionego na nim jako VII.

W dociekaniach swych oprę się na wynikach dotychczasowych lustracji i badań, nie przytaczając jednak tym razem ich opisów. Przywołam z nich później tylko to, co dla akurat rozważanej kwestii będzie istotne. Całość lub większość materiałów poświęconych zagadnieniu dostępna jest w internecie. Nie są to raczej długie opracowania i każdy zainteresowany może zapoznać się z nimi bezpośrednio. Tak wyrabiać sobie ogląd rzeczy jest najlepiej. Literaturę, wraz z odnośnikami do publikacji elektronicznych, zestawię na końcu. Do celu zamierzam dotrzeć też przez analizę dawnych map, obrazu grodziska w numerycznym modelu terenu (NMT) oraz wynikach moich dwu jednodniowych wycieczek z ubiegłej jesieni i zimy, podczas których odwiedziłem większość wyróżniających się w NMT miejsc. Zajmę się tym z założeniem, że obecne tam formy terenowe, najprawdopodobniej antropogenicznego charakteru, rzeczywiście są reliktami wałów rozległego założenia, bez dochodzenia ich możliwego przeznaczenia. Tam, gdzie to możliwe, będę odnosił się do numeracji wałów przeprowadzonej przez H. Zoll-Adamikową, stosując ją również do możliwych przedłużeń linii tych wałów, niewidocznych na planie Fellmanna. 

5 zdjęć powyżej przedstawia relikt wału V na północnym zachodzie. Na 3 ostatnich  w widocznej w nim wyrwie przeprowadzono wykop podczas badań w latach 70-tych.

Ponżej wały IV, III i II

wał IV

fotka poniżej III i nad nim II

wał V w dole

powyżej wały II, III, IV i V, od góry

Poniżej miejsce styku wałów V, IV, III i II

ujęcie z przeciwnej strony, widoczny wał V i IV i kartka papieru formatu A4

tu także III

 Zdj. powyżej - najtrudniej dostępny stok zachodni

Ten sam stok od dołu

Zbocze wzniesienia na południowym zachodzie (zdj. powyżej i poniżej). Jak widać, od reszty wysoczyzny oddziela je tu głęboki parów.

Zacznijmy od dostępnych zdjęć kartograficznych, pamiętając przy tym, że na ogół im starsze, tym dalsze są od doskonałości, zwłaszcza gdy chodzi o odległość. Precyzję porównywalną do dzisiejszej osiągnięto dopiero w drugiej połowie XIX wieku, wcześniej rozbieżności w stosunkach między mapą i terenem mogły sięgać kilku kilometrów i więcej.

Mapa Galicji i Lodomerii, zwana też mapą Miege’a lub józefińską, z lat 1779 - 83, sporządzona w skali 1:28 000, wydaje się ukazywać obszar grodziska w przeważającej mierze zalesionym. Myślę tak uważając, że przybliżoną jego lokalizację da się wskazać poprzez wzajemne odniesienie wyznaczonych na niej dróg, skupisk zabudowań Bondyrza i parowów do tych samych na Mapie Kwatermistrzostwa z r. 1843 – 1:126 000 (ukazującej stan z lat jeszcze wcześniejszych tj. 1822 – 39), na której dużo lepiej zaznaczono rzeźbę terenu, w dużo większym stopniu dającą się odnieść do tej z obecnych map i obrazu okolicy w NMT. To zestawienie ze sobą układów przestrzennych z trzech okresów zdaje się sugerować, że zabudowania Grellów „północnych” na mapie Miege’a stały najprawdopodobniej w kotlince powyżej interesującego nas wzgórza, „południowych” - gdzieś na płaskim szczycie sąsiedniego wzniesienia, leżącego na południe od niego. Grodzisko zaś  winno się znajdować pomiędzy zabudowaniami Grellów „północnych” i „południowych”. Możliwe, że dookreśla to długi, rozwidlony parów, wcinający się między owe wzgórza. Obszar wylesiony na północy i południu mógł dość blisko pod nie podchodzić (na wzgórzu powyżej Grellów widać jeszcze jakiś mały budynek), niemal się stykać, miejscami być może jego obręb przekraczając. Na mapie Kwatermistrzostwa lasu nie widać już na centralnym jego członie – majdanie oraz na większości zbocza opadającego ku wsi Guciów. Nie widać też już zabudowań Grellów.

Mapa Miega, źródło: https://mapire.eu

Ta sama mapa z zaznaczeniem:
a) barwą pomarańczową istotnego układu dróg (linia celowo pociągnięta obok) oraz skupisk zabudowy,
b) barwą czerwoną - parowów,
c) żółtymi strzałkami - zabudowań Grell'ów
i d) prawdopodobnej lokalizacji majdanu grodziska, która wynika z porównania z Mapą Kwatermistrzostwa.

Mapa Kwatermistrzostwa. 

Przybliżona lokalizacja siedzib Grell'ów - koła zielone. Koło niebieskie to prawdopodobna lokalizacja części centralnej grodziska. Źródło: http://igrek.amzp.pl/

Współczesna mapa topograficzna i nałożony na nią obraz NMT (lidar) wraz z odniesieniem do wskazań wybranych lokalizacji na mapach poprzednich. Obraz ze strony www.geoportal.gov.pl, zaznaczenia autora.

I te same obiekty w 3D, opracowanym przez autora na obrazie uzyskanym w geoportalu. Tym razem od północnego zachodu.

Linia czerwona - przybliżony obrys całego grodziska, 
pomarańczowa - majdanu, żółta - przybliżona lokalizacja zabudowań Grell'ów
i zielona - domniemany gródek broniący źródeł wedle Maruszczaka

Na rosyjskich trójwiorstówkach, opartych na Mapie Kwatermistrzostwa, w tej samej zresztą skali, które odnoszą się do roku ok. 1870 (widziałem 3 wydania, różniące się układem dróg i pewnymi detalami), wzgórze jest w większości odlesione, choć nie mam całkowitej pewności co do części centralnej (porównanie z późniejszymi mapami co do rozmiaru wylesionej powierzchni). Podobnie rzecz przedstawia się na austriackiej Spezialkarte (tu z lat 1909 i 1911), opracowanych pomiędzy r. 1873 i 1890, których podobieństwo do rosyjskich jest uderzające. Znów ta różnica lat pomiędzy datą wydania mapy i okresem, który przedstawia. Warto na to zwracać uwagę.

Trójwiorstówka wraz z zaznaczeniem położenia grodziska - źródło: http://igrek.amzp.pl/

i Spezialkarte, to samo źródło.

Новая Топографическая Карта Западной России w skali 1:84 000 (dwuwiorstówka) z 1915, oparta na półwiorstówce z lat 1880-1910 (większość zdjęto w l. 1887 – 1903), ukazuje nam już inny obraz. Las porasta zachodnią i północno – zachodnią część wzgórza, zakrywając sobą najlepiej dotąd zachowaną partię wałów. Widać też zarośnięty parów pomiędzy wzgórzem, na którym wznosi się grodzisko i sąsiednim, na południowym wschodzie. Majdan oraz wschodnie zbocze opadające ku wsi są gołe. Po raz pierwszy ukazane są wały. Widoczny jest wschodni i południowy odcinek wału przylegającego do majdanu oraz krótkie wały na północy i południu. Ostatni zaznaczony jest wyraźniejszą, jakby podwójną sygnaturą, co może sugerować jego większy rozmiar, przynajmniej szerokość. Dalej widać kolejne 2 wały na wschodzie, o podobnej długości, wspinające się na wzgórze od wspomnianego parowu pomiędzy wzgórzami. Pierwszy z nich skręca przed końcem dość ostro na zachód. Styka się niemal z prawą odnogą widlastego parowu na północy. Skręt drugiego jest mniejszy, choć również wyraźny. Możliwe, że między nimi zaznaczony jest wąwóz. Na północnym wschodzie, najbliżej wsi, znajduje się najdłuższy z wałów podzielony przecinającym go w dolnej partii wąwozem. Zarówno na północy, jak na wschodzie zdaje się on rozciągać niemal do podstawy wzgórza.

Dwuwiorstówka. Źródło: http://igrek.amzp.pl/

I kolejna mapa, Karte des Westlichen Russlands w skali 1:100 000 z 1914 (tu wydanie z 1915). Opracowano ją na podstawie dwuwiorstówki omówionej powyżej. Treści ponoć nie sprawdzano w terenie, jednak jakieś poprawki nanoszono w latach 1915 – 1917. Obrazuje podobny okres, w przybliżeniu końcówkę XIX, początek XX wieku. Jeszcze mocniej podkreśla wielkość skrajnego wału na południu, ponadto nieco inaczej ukazuje 3 wały wschodnie. Dwa pierwsze zdają się schodzić głębiej ku dnu parowu. Drugi z nich ma bardziej łukowaty przebieg, a jego północny kraniec znajduje się dużo bliżej pierwszego niż na mapie rosyjskiej. Trzeci, najbliższy wsi, jest wyraźnie krótszy, nie sięga tak daleko na północy i skręca ostrym łukiem w wąwóz, który dzielił go na dwie nierówne części na dwuwiorstówce. Co więcej, ten krótszy, południowo-wschodni jego odcinek zaznaczony na dwuwiorstówce, znika na niemieckiej. Pojawia się natomiast jakby jego kontynuacja, mniej więcej od krańca widocznego na tamtej. Skręca zaraz ostrym łukiem i biegnąc przy podstawie wzgórza (niemal równolegle do wąwozu, w który „wszedł” jego dłuższy, bardziej północny odcinek) wchodzi w rozwidlający się parów pomiędzy wzgórzami.

Karte des Westlichen Russlands. Żródło: http://igrek.amzp.pl/

Linie wałów podkreślone różem

Pytanie, skąd te dość znaczne różnice na mapach? Zwykłe przekopiowanie raczej nie dałoby takiego rezultatu. Czy zatem odzwierciedlają one rozbieżność oglądu rosyjskich i niemieckich kartografów lub zmiany, które zaszły, albo jedno i drugie? Można sobie wyobrazić sytuację, że ten krótszy odcinek wału z mapy rosyjskiej został w tym czasie znacząco zniwelowany, a ten z mapy niemieckiej uwidocznił się w terenie wyraźniej po wycięciu zarośli, które zaznaczone są tam na dwuwiorstówce, niewidoczne zaś na drugiej. Trudno tu jednak o jakąkolwiek pewność.

Na obu mapach na północny zachód od grodziska widoczne są dwa koryta okresowego strumienia wypływającego z wysięków, źródeł, o których pisał H. Maruszczak. Pomiędzy nimi znajdowała się najprawdopodobniej jedna z osad. W pobliżu prawdopodobnie żyli też Grell’e.

Odchodząc nieco od tematu, wspomnieć można o jeszcze jednej mapie, austriackiej Spezialkarte.. z roku 1917. Ze względu na to, że oparto ja na poprzedniej niemieckiej (adnotacja na dole arkusza: Vergrößerung der deutschen Karte 1: 100 00 vom Jahre 1914), jest w nią zasadzie identyczna. Kiedy się jej przyjrzeć, można zauważyć, że warstwa poziomicowa, przedstawiona barwą brązową, rozsunęła się z charakterystyką topograficzną, oddaną czernią. Jest to dobrze widoczne właśnie w obszarze majdanu grodziska. Błąd w druku Austriaków? Niekoniecznie. Nie miałem co prawda wglądu w wymienione powyżej wydanie mapy niemieckiej z roku 1914, ale to samo, co na austriackiej, zachodzi na jej wydaniu z 1917. 

Spezialkarte z roku 1917. Żródło: http://igrek.amzp.pl/

Oczywisty kłopot z mapami w mniejszej skali polega na tym, że ich obraz w stosunku do rzeczywistości ulega dalece bardziej idącemu uproszczeniu niż na tych w większej, dokładniejszych. Do tych, a właściwie do tej, przejdę teraz. To mapa w skali 1:25 000, dostępna w mapsterze jako West. Osteuropa - Niemieckie mapy zaboru rosyjskiego. Wydanie z 1915. Powstała na podstawie rosyjskich ćwierć-, jedno- i dwuwiorstówki. Bliźniaczo podobna lub raczej identyczna z nią jest Mapa Szczegółowa Polski WIG z roku 1933, którą sporządzano właśnie na podstawie map państw zaborczych w skali 1:21 000, 1:25 000 i 1:42 000, sprawdzanych bezpośrednio w plenerze pod kątem dokładnego pokrycia terenu. Na obu arkuszach widać, że źródłem była mapa rosyjska. Świadczą o tym rosyjskie nazwy i jednostki wysokości – sążnie (2,13 m). Na polskiej pojawia się dodatkowo informacja o tym, że to zdjęcie z roku 1892.

Obie opisane powyżej mapy, niemiecka i polska. Kropkami czerwonymi oznaczyłem linie wałów, żółtymi - możliwe linie wałów widoczne także na mapach prezentowanych wcześniej. Źródło: http://igrek.amzp.pl/

Powyżej przybliżony układ parowów i wąwozów z mapy 1:25 000, naniesiony na obecną rzeźbę terenu (LIDAR). Powstał poprzez wzajemne odniesienie ich układów z obu obrazów i odszukanie najbardziej prawdopodobnych, zbliżonych odpowiedników, przeprowadzonym w oparciu o zachowanie proporcji odległości między nimi. Widać wyraźnie jak uproszczona została rzeźba, bo pewnie znacząca część z tych niezaznaczonych na mapie, a widocznych dziś, istniała już wtedy. Kartograf (-owie) naniósł zatem te, które uznał za najbardziej charakterystyczne, wyraziste. Zaznaczenie wszystkich szczegółów rzeźby terenu czyniłoby mapę słabo czytelną. Musiał wiele pominąć, ale kiedy już wybrał, powinien i pewnie się starał zachować odpowiednie odległości pomiędzy nimi.

Jakość obu dostępnych arkuszy nie jest zbyt dobra (może pod pewnym względem czytelniejszy jest niem.) i dużo bym dał, by móc ujrzeć jakiś ostrzejszy, nie tak rozmazany egzemplarz. Mimo to ukazują one dodatkowe szczegóły, na poprzednich mapach niezbyt wyraźne lub nieobecne. Więcej na nich przede wszystkim detali topograficznych, umożliwiających ustalenie pewnych dokładniejszych wzajemnych odniesień, o czym było już wyżej i będzie znów nieco dalej. Tymczasem sprawdźmy, co przedstawiają.

Dwa pierwsze wały najbliższe majdanowi wyglądają podobnie jak wcześniej. Możliwe, że pierwszy ma mniej wyraźną kontynuację na zachodzie. Obejmuje majdan od południa najpierw ku północnemu zachodowi, a potem na „lekki” północny wschód. Ostra mapa mogłaby dać pewność, której tutaj brak, jednak tam też widoczna może być „słabsza/mniejsza” sygnatura, której użyto dla zaznaczenia innych ciągów umocnień. Skrajny wał na południu znów naniesiony jest jako mocno wydłużony owal, co sugerować może jego większy rozmiar. Pierwszy z wałów wschodnich, spoza tych zaznaczonych na planie Fellmanna (zatem 3. po tych dwu przymajdanowych) w swym odcinku północnym znów zaczyna się mniej więcej na linii południka skraju prawej odnogi widlastego parowu znajdującego się na północny zachód od niego i jednocześnie ok. połowy odległości pomiędzy nim a końcem lewej odnogi kolejnego widlastego parowu, leżącego bardziej na wschód. Pomiędzy tym wałem i kolejnym, w przybliżonej linii W-E widać łukowate ich połączenie, najpewniej wąwóz, który przebiega tamtędy do dziś. Oba schodzą na jakąś połowę odległości pomiędzy nim i dnem wielkiego parowu oddzielającego nasze wzniesienie od reszty wysoczyzny.

Mapa niemiecka, wyraźniejsza chyba w ukazaniu pewnego detalu od polskiej, pozwala zadać jeszcze jedno pytanie. W przypadku jej powiększenia zauważyć można pewien dysonans. Trudno mieć całkowitą pewność czy widzimy na niej zarys wyłącznie jednego 3-ego (III) wału, tj. czy odcinek, który zdaje się być jego północnym ramieniem skręcającym ku zachodowi, w rzeczywistości nie jest krótkim fragmentem kolejnego 4-ego, a może jednym i drugim zarazem? Przy pierwszej z możliwości oba wały biegłyby w tym miejscu blisko siebie.

poniżej obie możliwości:

Kolejny z nich (IV) znów jest bardziej łukowaty i tylko krótszy jego odcinek wychodzi poza wąwóz przebiegający między nim i poprzednim (III). Znów też można odnieść wrażenie, że gdyby biegł dalej podobnym łukiem, zetknąłby się z nim lub przeszedł w pobliżu niego. Za wałem tym (4., IV.) brak na mapie połączenia z wąwozem przecinającym wał skrajny, najbliższy wsi. Ten zdaje się mieć swój północny początek nieco powyżej i na prawo od kolejnego, długiego, łukowatego parowu. Na wschód od niego widać kolejne dwie wklęsłości terenu. Ze względu na rozmycie mapy trudno to orzec z pewnością, ale możliwym jest, iż wał ten zakręca na południowy zachód i biegnie krótkim odcinkiem przylegle do wąwozu, którym dziś biegnie droga ze wsi ku polom na majdanie. W związku z tym, że nie widać żadnej linii oznaczającej drogę łączącą wschodnie wały, jak też oba wąwozy, drogi takiej jeszcze wtedy mogło nie być. Możliwe też, że wał ten oznaczony jest słabszą linią na krótkim odcinku, jak na Karte des Westlichen Russlands, dalej na wschodzie jako ostry łuk z jednym ramieniem skierowanym ku jego północno-wschodniej części i drugim – ku najprawdopodobniej zalesionemu już wielkiemu parowowi pomiędzy wzgórzami. Zarośnięta – tak mi się zdaje – może być też zachodnia i północna-zachodnia partia założenia, a mniej wyraziste, gęste sygnatury wskazywać mogą, że las jest rzadszy lub młodszy – co może oznaczać, że nie pojawił się tam dawno. Tyle może tymczasem wystarczy.

Czas na zabieg podobny do zastosowanego w celu wskazania położenia grodziska na mapie Miege’a. Skorzystam z ostatniej mapy, wskazań LIDAR-u i zdjęć, odnosząc je wzajem do siebie. Na początku wskażę wyraźniejsze detale terenowe (oznaczyłem je numerami), które zwróciły moją uwagę w NMT, obrazując je dodatkowo – przynajmniej te najbardziej widoczne – zdjęciami. 

Oznaczenie punktowe bardziej intrygujących miejsc w NMT, dostępnym na www.geoportal.gov.pl.
I zbliżenie północnej partii poniżej:

Wyraźne wypiętrzenie terenu, przypominające terasę, widoczne w pkt 1. może być pozostałością po skrajnym, północno-wschodnim wale zewnętrznym. Widać go na załączonych powyżej mapach. Nie ma go na planie grodziska sporządzanym w r. 1972 przez Fellmanna, jednak wspomina o nim Zoll Adamikowa w Wynikach wstępnych badań wczesnośredniowiecznego zespołu w Guciowie: „Ponadto według opinii miejscowej ludności, jeszcze jeden ciąg obwałowań (zwany wałem pierwszym) opasywał podnóża wzniesienia „Monastyr” na styku stromych stoków i terasy nadzalewowej od strony dzisiejszej wsi. Być może jego śladem jest rysująca się miejscami w terenie niewielka skarpa oraz powtarzająca się wzdłuż tej linii granica poszczególnych działek uprawnych”. W tamtym okresie przeważająca część wzgórza, poza zalesionymi urwistymi stokami oraz niewielką partią na północnym zachodzie i północy, porośniętą niskopiennym lasem mieszanym, była objęta uprawami, tak więc ciąg ten mógł być widoczny jeszcze lepiej. Obecny kataster ukazuje długie działki biegnące od wsi do krańców wzgórza w linii NE – SW (w NMT zgodne z wyznaczającymi je wyraźnymi miedzami) nie wykazują na ogół podziału na mniejsze części, jednak w terenie i NMT taki podział w pewnych obszarach widać, m.in. tam, gdzie opisała to Zoll Adamikowa. Areały pól przedzielone są w kilu miejscach wyraźnymi uskokami z dającymi się wskazać możliwymi reliktowymi odcinkami dawnego wału. Co warte podkreślenia pokrywają się one z jego linią zaznaczoną na mapach, a jego zachodnio-północna część zaczyna się, zarówno na nich, zwłaszcza tych w skali 1:25 000, jak i w terenie, w pobliżu krańca długiego parowu. Nie są to raczej miedze na krańcach pól, gdyż te w innych miejscach są zdecydowanie mniej okazałe, wyraźne niż możliwe relikty wałów w pkt. 1, 20 i 21. Wał ten, jak na mapach, docierał pewnie do głębokiego wąwozu, którym biegnie dziś droga ku polom na majdanie. Możliwe też, że go przekraczał, tak jak wał V, o czym dalej.

Powyżej 3 zdjęcia możliwego reliktu wału 6. w punkcie 1. Poniżej 5 zdjęć z pkt 20.

za krawędzią biegnie wąwóz

i 3 z pkt. 21 z widocznym mrowiskiem, poniżej

Pkt 2. to najprawdopodobniej nawarstwienie ziemi na krańcu pola nad jedną z odnóg parowu (możliwy wynik orki?), choć trudno tu o całkowitą pewność. Wału nie ukazywały w tym miejscu żadne mapy, brak też o takim wzmianek w badaniach. Ponadto 

Numerem 3. oznaczyłem regularny długi, ok. 145 – metrowy, garb terenowy odchodzący od wschodniego (za parowem) przedłużenia wału V Zoll Adamikowej. Znajduje się on w obrębie dwu działek i przechodzi na skos, ku północnemu zachodowi, przez miedzę pomiędzy nimi. Jego linia przecięta jest w kilku miejscach najprawdopodobniej na skutek erozji. Zarówno w NMT, jak i w terenie dobrze widoczny jest jego zewnętrzny stok oraz miejscami mniejsze, ale również wyraźne zbocze wewnętrzne. Swoją formą przypomina wały północno-zachodnie. Znów jest on wyraźniejszy niż miedze, nie pokrywa się z obecnymi podziałami katastralnymi i gdyby jego linię pociągnąć dalej, dobiegłby on pewnie do punktu 1. Jako najbardziej prawdopodobne wydaje mi się uznać go za niewymieniany dotąd odcinek wału zewnętrznego, opisanego powyżej, odbiegający od wału V (wg numeracji H. Z. - A.) w punkcie 4. Możliwe zresztą, że autor (-rzy) mapy w skali 1:25 000 zaznaczyli również przebieg tego odcinka (jego skośnie biegnąca linia łączy niemal dwa sąsiednie parowy) - byłby on zatem dostrzegalny, wyraźnie rzucający się w oczy już wtedy. 

Omawiany obszar odwzorowany w NMT - www.geoportal.gov.pl

Czerwone kropki to wał V i odchodzący od niego niewzmiankowany dotąd prawdopodobny odcinek wału VI, pomarańczowe - kontynuacja wału V.

Zielonym owalem oznaczyłem możliwy wyraźniejszy relikt ostatniego w pkt. 16.

Wał zaznaczony jako VI powinien być oznaczony jako 6., bo nie pojawia się na Planie Fellmanna. Zoll_Adamikowa oznaczyła tak zupełnie inny, na południu (nie chce mi się już poprawiać).

Poniżej zdjęcia ukazujące ten odcinek wału, zaczynając od wschodu.

Wał biegł prawdopodobnie po linii krawędzi.

Na zdjęciu powyżej widać jego skrajny, wschodni odcinek.

Powyżej i poniżej widać wyraźne obniżenie terenu przed wałem.

I znów zdjęcia z przedwala

 

Zdjęcia poniżej ukazują miejsce zaznaczone jako pkt. 4, gdzie wały 5.(V) i 6. mogły się łączyć/rozchodzić i przedłużenie wału 5. (V) po drugiej stronie parowu.

Poniżej zaś kilka innych ujęć tego samego wału z zimy, poczynając od niżej położonego przedwala.

wał biegnie mniej więcej w połowie wysokości zdjęcia, poniżej widoczny parów, który przecina wał V

Powyżej widoczne przedłużenie wału V, za parowem oraz dalszy odcinek, stanowiący już jednak najprawdopodobniej początek wału 6.

Powyżej wał V widoczny zaraz za parowem (centrum) i dalsza część, która jest zarazem początkiem wału 6., najbliższego wsi (na lewo od centrum fotki).

Przedłużenie wału V po przeciwnej, wschodniej stronie parowu (widok ku zachodowi). 

Poniżej rzut na wschód, ku wsi, centrum wał 6.

Nie mniej prawdopodobnym wydaje się, że wał V miał od tego miejsca też swoje dalsze przedłużenie w linii niemal W-E, a wyraźniejszymi reliktami po nim może być skarpa podobna do tej wymienianej przez  H. Z. - A., jak również „powtarzająca się wzdłuż tej linii granica poszczególnych działek uprawnych”, a zwłaszcza wyraźniejsze wielce możliwe pozostałości po wale w pkt. 16, 17, 18 i 19. Leżą w jednej, wyraźnie widocznej w NMT, linii, początkowo na osi W-E, a od wąwozu N-S. Wał ten przedstawia się najokazalej w pkt. 17. Trudno go uznać za miedzę czy inny podział pól, gdyż jest on na to zbyt wysoki. W miejscu tym zachował się pewnie najlepiej, gdyż leży na południowo-zachodniej krawędzi pola, na styku z drugim, nad stromym wąwozem, gdzie próby deniwelacji nie miałyby sensu i byłyby najzwyczajniej niebezpieczne. Podobnie w punkcie 19, gdzie jednak znajduje się on między odnogami innego wąwozu, z dość stromym zboczem za nim, bez śladu miedzy, w związku z tym pewnie nie uprawianym. Ten przerywany odcinek wału zdaje się potwierdzać, że obszar grodziska był większy niż 9 ha.

Możliwy relikt wału 5. (V) w pkt. 16, od str. wsi

i od północy

Zbliżenie w NMT na relikt wału 5. (V) w punktach 17,18,19. Poniżej owe relikty, od pkt 17-ego.

Wał w pkt 17 i 18 z przecinającym te odcinki wąwozem.

Powyżej korona wału w pkt 17 i przestrzeń przed odcinkiem nr 17 i 18. Poniżej relikt w pkt 17 od północy.

i znów widok na odcinki z pkt. 17 i 18 od północy, z przedwala.
Poniżej zdjęcia z drugiej strony wąwozu.

wał 5. (V) w punkcie 18

i w pkt. 19

wąwóz dzielący wał pomiędzy pkt. 17 i 18

wał w pkt. 19 z nieco innej perspektywy i biegnąca za nim droga, która przecina odcinki 18 i 19

przedwale odcinka 18 po prawej i ta sama droga od dołu

wał 5. (V), odcinki 18 i 17 wraz z dzielącym je wąwozem, od przedwala

powyżej droga i za nią odcinek w pkt. 18, poniżej odcinek w pkt. 19

ponad drogą odcinek w pkt. 18

odcinek w pkt 19 od przedwala

korona wału w pkt. 19, ponad nią widoczna droga i przekrój wału w pkt. 18

widok w przeciwnym kierunku

odcinki 19 i 18, widoczny za pierwszym, przedwale

 

przedwale, pkt 18. 

Miejsce wskazane jako punkt 5 można by określić nowożytnym mianem bastionu. W przybliżeniu podkowiasta formą lekka wyniosłość z rodzajem małych „walików” biegnącymi jej skrajem od stron W, N i E. Przypomina to bardzo „gródek” mający strzec dostępu do wody z opracowania Maruszczaka. Gdyby brama znajdowała się gdzieś w pobliżu, mogłoby to zapewnić pewien dodatkowy walor obronny, jednak koncepcja profesora nie znalazła potwierdzenia w badaniach J. Kuśnierza i A. Urbańskiego, więc i tu może być podobnie. Na zboczu powyżej niego widać też wyraźniejszy garb dochodzący do majdanu, bez wyraźniejszych śladów wałów II i III (wg H Z. – A.), jakby przestrzenie te uległy zasypaniu, może w części przez osuwiska z majdanu i wałów, a w jakiejś mierze intencjonalnie? Może „bastion” ten ukształtował się podobnie, a cały ten garb również starano się wykorzystać pod uprawę i stąd te waliki-miedze na jego krawędziach? Nie da się wykluczyć i tego, że miejsce to starano się zagospodarować jeszcze inaczej - odsyłam w tym miejscu do interesującego opracowania Marka Florka, które znajdziemy w Skarbach z przeszłości z roku 2018. Uwagę zwraca również to, że o ile wał IV zdaje się mieć swoją wyraźną kontynuację za padołem, obiegającym ów „bastionik” od wschodu, o tyle możliwy relikt III jest widoczny słabiej. Może jednak układ wałów w tym miejscu był bardziej złożony niż mogłoby nam się dziś zdawać?

Obraz uzyskany w geoportalu w NMT wraz z oznaczeniem wałów według Zoll-Adamikowej. Żółte prostokąty to lokalizacje przeprowadzonych przez nią wykopów. Poniżej zdjęcia "bastioniku", który na grafice przedstawiłem zaznaczyłem czerwonymi kropkami. Na zdjęciach poniżej dla uwydatnienia jego kształtu zaznaczony linią pomarańczową i czerwoną, na zewnątrz i wewnątrz linii ewentualnego wału.

Poniżej dla porównania domniemane niskie wały na "gródku" mającym bronić wedle Maruszczaka źródeł wody, niepotwierdzone w badaniach Kuśnierza i Urbańczyka.

 

Poniżej zdjęcia dalszej części wału IV (za przecinającymi go w 2 miejscach wyrwami). 

I możliwe przedłużenie wału III, zdjęcia poniżej.

W połowie wysokości zdjęcia, po lewej widać wał IV, a III, słabiej zachowany, znajduje się powyżej niego.

Powyżej wał IV i III (od lewej).

Rzut ze strony przeciwnej, ku wyrwie.

W punkcie 6. znajduje się najprawdopodobniej skrawek wału nr II – wedle oznaczeń Zoll – Adamikowej, lepiej zachowanego od miejsca znajdującego się ok. 40 metrów dalej na północny zachód.

4 zdjęcia powyżej - zachowany fragment wału II z pkt. 6., poniżej jego dalsza, lepiej zachowana część

2 zdjęcia powyżej to ujęcie od strony majdanu, poniżej z przedwala. Skarpa wewnętrzna - jak widać - nie jest zbyt wysoka.

Punktami nr 7, 8 i 10 oznaczyłem prawdopodobny przebieg wału wewnętrznego - I, który Zoll – Adamikowa przecięła nieco dalej na północ przekopem. Wydaje się, że ten I/lub wał II mógł/y opasywać majdan ze wszystkich stron, choć biorąc pod uwagę wysokość i stromiznę stoków na zachodzie może wystarczyłby tam tylko jeden, biegnący po krawędzi majdanu. Ciekawym jest czy wał I dochodził do reszty umocnień północno-zachodnich czy był tylko fragmentaryczny, jak ukazuje to dzisiaj obraz w NMT. Zastanawiające są pod tym kątem informacje uzyskane od mieszkańców okolicy uzyskane w trakcie badań w latach 70-tych: „[…]widoczne są dwa uskoki terenu okalające równinne plateau /ca 220x150 m/. W miejscu tych szkarp istniały za pamięci miejscowej ludności co najmniej dwa wały”. Nie wiadomo czy chodzi tu o realną linię dwóch wałów wokół majdanu czy też dwa wały obiegające go tylko na pewnym odcinku, jako takie dla nich widoczne i "domyślone" w całości. Ślady dwu widoczne są do dziś na pewno od wschodu. Powyżej przytoczyłem słowa ze skrótowego opisu badań, sporządzonego najprawdopodobniej przez H. Zoll - Adamikową, zamieszczonego w Informatorze Archeologicznym z r. 1972, poniżej podaję te z jej Wyników wstępnych badań..: ”Na polach północnej partii obiektu rysują się dwa słabo widoczne, podłużne garbki uznane za resztę obwałowań częściowo w wyniku badań wykopaliskowych, głównie zaś w oparciu o informacje starszych mieszkańców wsi, pamiętających w tych miejscach dobrze zachowane wały ziemne, niwelowane dopiero od ok. 50 lat (czyli od lat 20-stych) przez orkę. Jeden taki garbek wysokości kilkunastu centymetrów zarejestrowano na północnej krawędzi platformy i sygnowano jako wał I, powyżej niego zaznacza się wał II, opasując całą północną i północno-zachodnią krawędź plateau (na tej ostatniej przestrzeni w postaci wysokiej skarpy stanowi on granice areału uprawnego i lasu). Następne trzy linie doskonale zachowanych nasypów (0,3 – 1 m wysokości) i dzielących je głębokich fos znajdują się na zalesionych północno-zachodnich zboczach […]. Oznaczono je jako obwałowania III-V”. Wydaje się, że obecna droga widoczna na obrazie NMT poniżej jako biegnąca z północy na południe, wzdłuż linii majdanu, biegnie po linii wału II, możliwe zatem, że właśnie to mogło doprowadzić do znacznej jego niwelacji. 

Przedłużenie wału I sugeruje podłużny garb widoczny w terenie (pkt. 8), jak i być może trochę lepiej zachowana jego część nieco bardziej na południu (pkt 10), choć tu równie dobrze może chodzić o erozyjną działalność natury. Teren wznosi się jednak wyraźnie po zachodniej stronie drogi, zaś na mapie Szczegółowej Polski, ukazującej stan z 1892, a więc z czasu, kiedy oba wały były najprawdopodobniej jeszcze dobrze widoczne (bo wedle relacji zaczęto je rozorywać od lat 20-stych), wał ten biegnie wyraźnie, łącząc się z VI wedle oznaczeń H. Z. - A. i zdaje się obwodzić majdan, zarówno od wschodu, południa, jak i od zachodu.

Poniżej możliwy zachowany fragment wału I w pkt. 8. i jego przedłużenie biegnące ku południu

Kolejne pytanie dotyczy punktów 9, 11, 12 i 13. O ile ten pierwszy stanowić może wyniesienie po wale II, częściowo zniwelowane biegnącą po nim drogą, o tyle nie wiadomo czy kolejne, które bardzo przypominają formą fragment wału z punktu 19, są przedłużeniem II, czy też może I? Lub są jednym, w który schodzą się te dwa? Nie wydaje mi się, by były to głęboczyzny, gdyż od drogi są zbyt odsunięte i przez wygląd raczej ich na myśl nie przywodzą, a przed nimi można dostrzec coś na kształt niezbyt głębokich fos. Drogę puszczono tamtędy najprawdopodobniej już po ukształtowaniu się rozpadlin parowu, których krańce widoczne są też po jej drugiej stronie. Te trzy podobne do siebie odcinki owego garbu – najprawdopodobniej wału, o łącznej długości ok 47 m, są przecięte akurat przez nie. Ich obraz w NMT i terenie pozwala domniemywać, że pierwotnie stanowiły one jeden ciąg, a obecne przerwy to wynik naturalnej erozji. Analogicznie zresztą do sytuacji w obszarze pkt-ów  17, 18 i 19. Mogłaby to być zatem dalsza część wału II, biegnąca tu znacznie bliżej I-go niż na północnym swym odcinku, a droga poszła tam obniżeniem pomiędzy nimi, może fosą.

Powyżej możliwe relikty wału w pkt. 11, 12, 13 od północy. Poniżej od południa (pkt 13 i 2 poprzednie od dołu).

Miejsce oznaczone przeze mnie jako punkt 14. znajduje się opodal wąwozu, który widoczny jest na mapach w skali 1:25 000. Drogę puszczono tam powyżej niego. Po odniesieniu do siebie obrazu z map, NMT i wyglądu tego obiektu, sądzę, że może on stanowić pozostałość po pierwszym wschodnim wale (III - ogółem), który nie został ujęty na planie grodziska z badań w latach 70-tych. W NMT widoczna jest ponadto prawdopodobna jego linia, ciągnąca się na północny zachód i południe od tego miejsca, jako cień będący najprawdopodobniej obrazem jego nikłej już skarpy zewnętrznej i/lub fosy przed nim. Krągłe wyniesienie terenu, leżące na miedzy, oznaczone numerem 15. (do którego niestety nie dotarłem), może być nikłą już pozostałością po kolejnym wale widocznym na mapach (4. - licząc od majdanu i jednocześnie przedłużenie IV wedle oznaczenie H.Z-A.), odbiegającym na północny zachód i południowy wschód od przeciwległego krańca tego samego wąwozu. Znów sugeruje to zestawienie ze sobą przebiegu północnych padołów, wąwozu i wałów z mapy z obrazem dostępnym w NMT.

 

Możliwy relikt dalszej części wału III przy drodze, pkt 14. Poniżej wąwóz pomiędzy wałem III i IV.

Warto zwrócić uwagę na coś jeszcze, co dodatkowo ułatwić może lokalizację niektórych z wałów.  Choć przy tworzeniu wszystkich zamieszczonych tu map używano innych układów współrzędnych zauważyć można jednak na nich pewną regularność po przeciągnięciu linii od zakrętu jednej z dróg na zachodzie do ostrego krańca grodziskiego wzniesienia, a możliwe ze i samego grodziska, na wschodzie. Mam tu na myśli przede wszystkim odniesienie do map w skali 1:25 000. Linię tę zaznaczyłem na wcześniej załączonych mapach kreską niebieską.

Oczywiście znów geoportal.

Przywołam jeszcze raz pewne istotne według mnie fakty. Wedle informacji ordynackiego geometry Bojanowskiego przekazanej M. Stworzyńskiemu górę otaczać miały w latach 20-tych baterie, czyli wały o sześciu kondygnacjach, skąd wnosić można, że było  6 linii wałów, przynajmniej z którejś strony, najprawdopodobniej najlepiej „oswojonej”, znanej przez ludzi, możliwe, że uprawianej. Jako pierwsze wylesionymi na pewno przedstawione są majdan i północno-wschodnia część zbocza opadającego ku wsi na Mapie Kwatermistrzostwa, ukazującej teren z lat 20 – 30-tych XIX wieku, przy czym zagospodarowywanie tych ziem mogło być prowadzone znacznie wcześniej. W latach 70-tych jest on jeszcze bardziej goły, a wyraźnie zaznaczony las – w północno-zachodniej partii wzgórza i na zboczach schodzących ku głębokiemu parowowi na wschodzie – pojawia się na przełomie XIX i XX wieku. Wały w partii północno-zachodniej przetrwały do dziś w najlepszym stanie zapewne ze względu na to, że wzniesiono je w dość stromym terenie, jak i że najdłużej pewnie wolne były od upraw. Wschód, jako również najbliższy wsi, zdaje się najbardziej prawdopodobnym, także ze względu na uwagę Maruszczaka, tj. najłagodniejsze i w związku z tym najłatwiejsze do podejścia zbocze z tej właśnie strony. To tu potrzeba było najlepszego zabezpieczenia. Przypuszczenia te zdają się znajdować potwierdzenie. 

Helena Zoll – Adamikowa pisze o dwóch wałach obejmujących majdan zapamiętanych przez ludzi, którzy w latach 70 – tych kojarzyli z tej strony jeszcze tylko ten najbardziej zewnętrzny. Dwa kolejne, widoczne na mapach (III i IV) zniknąć musiały zatem lub stać się niezbyt wyraźnymi, gdzieś pomiędzy latami 90-tymi XIX-go i 20-30 tymi XX-go wieku, skoro w 70-tych nikt już o nich nie pamiętał. Ich zniwelowanie mogło zajść szybciej, gdyż teren, na którym je wzniesiono, jest w większości względnie płaski czy raczej nie charakteryzuje się znacznymi skokowymi obniżeniami, które mogłyby utrudniać lub uniemożliwiać uprawy rolne albo podobną działalność (świadczą o nich do dziś zachowane miedze dzielące pola, widoczne w LIDAR). Mamy zatem w sumie 4 wały. Kolejnym był zapewne ten, po którym zachowały się odcinkowe, acz wyraźne relikty, oznaczone przeze mnie jako miejsca 17, 18 i 19 oraz prawdopodobnie 16. Ten zniknąć mógł jeszcze wcześniej, gdyż brak go na mapach, a tych jego fragmentów nikt już może z wałami nie kojarzył. No i ostatni, najbliższy wsi, o którym również wspominała Zoll - Adamikowa. Ze względu na fragmenty wału V zachowane po obu stronach przecinającego go wąwozu oraz nasuwającą się ogólną koncepcję przyświecającą budowniczym tego założenia skłonny byłbym uwierzyć omawianym powyżej mapom i założyć, że także wał VI przecinał linię obecnego wąwozu i biegł dalej na  wschód, może aż ku krawędzi tego wyniesienia. Suma wałów urosła nam zatem do 6-ściu. Dodatkowo wydaje się logicznym, że jakiś wał (lub przynajmniej palisada) jako przedłużenie wału 6. lub 5. (V) zamykał też pewnie przestrzenie między wałami II, III, IV, V i 6. w ich partiach południowo-wschodnich, tj. od strony głębokiego parowu wcinającego się w wysoczyznę od doliny. Takie przypuszczenie nasuwa także zamknięty na ogół układ innych, przeważających części założenia oraz to, jak daleko poza przecinające je wąwozy schodziły ku wschodniemu parowowi na mapach wały III i IV, a także do dziś w terenie wał V. Przy założeniu obronnej funkcji grodu pozostawienie tych partii otwartymi stwarzałoby niebezpieczeństwo dość łatwego wtargnięcia ewentualnego intruza właśnie tamtędy. 

Pokusić się też można o pewne inne przypuszczenie. Biorąc pod uwagę możliwe współistnienie - przynajmniej w pewnym okresie czasu - grodu (X i XI w.) i osad  (materiał ceramiczny z IX i X, a nawet XI w.) znajdujących się w dolinie Wieprza i kotlince na północny zachód od niego oraz odległość pomiędzy nimi i nim samym, jak również wielkość całego założenia, gród mógłby posiadać więcej niż jedną bramę w wale zewnętrznym, co najmniej dwie, by mieszkańcy obu grup osiedli mogli w miarę szybko schronić się za jego wałami. Zastanawiająca pod tym kątem może też być duża, wyraźna luka w wale nr VIII, na południu.

Całość, z zachowaniem zastrzeżenia co do pewnego przybliżenia, zdaje mi się sugerować trochę inny od proponowanych dotychczas obraz układu założenia:

Zarys możliwego układu grodu naniesionego na NMT na podkładzie mapy ortograficznej. Źródło: geoportal.gov.pl

Czerwoną linią ciągłą naniosłem przebieg zachowanych reliktów wałów, ciągłą pomarańczową - możliwe, niekiedy wyraźniej zachowane w terenie części ich przedłużeń, żółtą - prawdopodobny przebieg ich linii w pozostałych partiach, który nasuwają zachowane możliwe, zachowane do dziś relikty, mapy i LIDAR. 

Żółte linie przerywane i kropkowane - domniemany przebieg możliwych partii wałów, nie zachowanych raczej do dziś w terenie.

Jeśli zmierzyć zaś tak wyznaczoną jego powierzchnię, obszar grodziska może być większy, sięgając nawet 24-25 ha.

i "kataster" na podkładzie obrazu w NMT, na którym widać, że relikty wałów nie pokrywają się raczej z granicami działek, przynajmniej współczesnymi, www.geoportal.gov.pl

Adam Piejko

Osobno zamieszczam zdjęcia wałów oznaczonych przez H. Zoll-Adamikową jako VI i VIII.

Zapraszam też do lektury innych moich materiałów poświęconych grodziskom w Feliksówce/Lipsku Polesiu, Krasnymstawie, Leszczynie, Skibicach czy Śniatyczach. 

Literatura:

Banasiewicz Ewa, Grodziska i zamczyska Zamojszczyzny, Zamość 1990, s. 71-73. http://cyfrowa.biblioteka.zamosc.pl/dlibra/docmetadata?id=2181&from=pubstats

Gurba Jan, Grodziska Lubelszczyzny, Lublin 1976, s. 18.

Gurba Jan, Orłowski Ryszard, Mikołaj Stworzyński - nieznany inwentaryzator grodzisk południowej Lubelszczyzny z początków XX w., „Wiadomości Archeologiczne” 1956, t. 23, s. 69-70.

Florek Marek, Grody plemienne południowej Lubelszczyzny. Grody z okresu plemiennego na Lubelszczyźnie, cykl Skarby z Przeszłości wyd. przez WKZ, 2018, s. 71-123. https://www.wkz.lublin.pl/images/stories/Skarby_Grody_2018.pdf

Kuśnierz Jerzy, Urbański Andrzej, Badania archeologiczne w obrębie wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego w Guciowie na Roztoczu (pow. Zamość, woj. lubelskie). Materiali i doslizdeninnija z arheeologii Prikarpattja i Volini 12, 304-315.

http://www.inst-ukr.lviv.ua/files/12/21Kusnez.pdf

Kuśnierz Jerzy, Urbański Andrzej, Ratowniczo-sondażowe badania archeologiczne w obrębie wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego w Guciowie, gm. Zwierzyniec, pow. Zamość. Seminarium Trepczańskie. Sanok 2007, s. 37–42.

Machnik Jan, Badania archeologiczne na Roztoczu Lubelskim w 1959 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, t.12, 1961, 95-98. http://www.rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=17816&from=publication

Maruszczak Henryk, Wczesnośredniowieczne grodzisko w Guciowie na Roztoczu: wnioski z analizy jego topografii i warunków fizjograficznych regionu: (przyczynek do studiów nad Grodami Czerwieńskimi). Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 2, 1997 s. 227-236. http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Archeologia_Polski_Srodkowowschodniej/Archeologia_Polski_Srodkowowschodniej-r1997-t2/Archeologia_Polski_Srodkowowschodniej-r1997-t2-s227-236/Archeologia_Polski_Srodkowowschodniej-r1997-t2-s227-236.pdf

Maruszczak Henryk, Warunki posadowienia oraz koncepcja i technika budowy wałów obronnych wczesnośredniowiecznego grodziska w Guciowie, pow. Zamość, w świetle analizy ich przekroju geologicznego. Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 4, 1999 s. 144-147. http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Archeologia_Polski_Srodkowowschodniej/Archeologia_Polski_Srodkowowschodniej-r1999-t4/Archeologia_Polski_Srodkowowschodniej-r1999-t4-s144-147/Archeologia_Polski_Srodkowowschodniej-r1999-t4-s144-147.pdf

Nosek Stanisław, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, „Annales UMCS” 1951, t. 6, sec. F, s. 365.

http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/docmetadata?id=4096&from=publication

Prusicka-Kołcon Ewa, Grodzisko Guciów na stronie zabytek.pl https://zabytek.pl/pl/obiekty/guciow-grodzisko

Stworzyński Mikołaj, Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacji Zamoyskiej // Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, 1834, rękopis 1815.

Zoll-Adamikowa Helena, Wyniki wstępnych badań wczesnośredniowiecznego zespołu w Guciowie, Pow. Zamość, Sprawozdania Archeologiczne, t. 26, 1974, s. 115-169. http://rcin.org.pl/Content/23916/WA308_38703_P243_WYNIKI-WSTEPNYCH_I.pdf

Zoll-Adamikowa Helena? Zakład Archeologii Małopolski lnstytutu Historii Kultury Materialnej PAN w Krakowie, Informator Archeologiczny, Badania rok 1971, MKiS, PAN, PTA, Warszawa 1972, s. 173-174 https://www.nid.pl/upload/iblock/4f9/4f9615ba6edfa5fd9bfe2fcfc1e10051.pdf